Αρχαία Βήματα

Αρχαιολογικός χώρος Κεραμεικού, Ιερά Οδός, Μονή Δαφνιού, Αρχαιολογικός χώρος Ελευσίνας

Στα ίχνη της αρχαίας Ιεράς οδού από την Ιερά Πύλη του Κεραμικού μέχρι το Θριάσιο Πεδίο και τον Αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Στην αρχή η διαδρομή γίνεται με τα πόδια ενώ στη συνέχεια και μετά από την επίσκεψη στον Αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού και τον πολυχώρο της Τεχνόπολης του Δήμου Αθηναίων (Γκάζι) η διαδρομή γίνεται με αυτοκίνητο (ιδιωτικό ή χρήση των δημόσιων συγκοινωνιών) κατά προτίμηση εκτός των ωρών αιχμής. Η διαδρομή προσφέρει πλήθος μνημείων και αρχαιολογικών χώρων για στάση ‘η/και επίσκεψη. Επιπλέον ο επισκέπτης διέρχεται από σύγχρονες αστικές γειτονιές της Αττικής παράλληλα με τις βιομηχανικές περιοχές και τις εγκαταστάσεις ναυτιλίας του Ασπρόπυργου και της Ελευσίνας. Η διαδρομή είναι προσβάσιμη από ΑΜΕΑ με την προϋπόθεση της χρήσης ιδιωτικού αυτοκινήτου.

Η διαδρομή υλοποιείται μέσω των επόμενων τοπόσημων, η σειρά των οποίων σηματοδοτεί και την κατεύθυνση της διαδρομής.

Παρατήρηση: O προσανατολισμός και η ασφάλεια του περιπατητή/περιηγητή είναι αποκλειστικά δική του ευθύνη. Η παρούσα περιγραφή, τα σχετικά ίχνη (gpx) και το λοιπό ενημερωτικό υλικό είναι απλώς υποβοηθητικά. Ο πρέπων εξοπλισμός είναι απαραίτητος ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες και τον χαρακτήρα της διαδρομής.

Κύρια τοπόσημα:

• Ι.Ν. Αγ. Ασωμάτων
• Μουσείο Νεότερης Κεραμικής Τέχνης
• Αρχαιολογικός Χώρος και Μουσείο Κεραμικού
• Ι.Ν. Σωτήρας (Ρωσική Εκκλησία)
• Τεχνόπολις Δήμου Αθηναίων
• Αρχαία Ιερά Οδός
• Τέμενος Μειλίχιου Διός (σημερινός Ναός Αγίου Σάββα Βοτανικού)
• Αρχαία Γέφυρα Κηφισού
• Σταθμός Μετρό Ελαιώνας
• Διομήδειος Βοτανικός Κήπος
• Μονή Δαφνιού
• Ναός Αφροδίτης Δαφνίου
• Λίμνη Κουμουνδούρου
• Αρχαιολογικός Χώρος Ελευσίνας
• Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας

Ανάμεσα στην οδό Ερμού και την οδό Πειραιώς θα συναντήσουμε τον Αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού. Το όνομα της γειτονιάς, που παραμένει ίδιο από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, οφείλεται στα πολλά εργαστήρια κεραμικής, που ήταν εγκατεστημένα εδώ. Δεν είναι τυχαίο που στην ίδια γειτονιά βρίσκεται και το πολύ αξιόλογο Μουσείο Νεότερης Κεραμικής Τέχνης. Στον Κεραμεικό θα συναντήσουμε τα ερείπια του μεγαλύτερου νεκροταφείου της αρχαίας Αθήνας και μουσείο με ευρήματα από τους τάφους.

Δίπλα στον Κεραμεικό, βρίσκεται και η Τεχνόπολις του Δήμου Αθηναίων. Πρόκειται για τον χώρο της άλλοτε βιομηχανικής εγκατάστασης του Φωταερίου Αθηνών, που έπαψε να λειτουργεί την 1η Οκτωβρίου του 1984. Σήμερα είναι βιομηχανικός μουσειακός χώρος έκτασης 30 στρεμμάτων και χώρος πολιτισμού. Κάθε χρόνο παρουσιάζονται εδώ δεκάδες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, όπως μουσική, χορός, κινηματογράφος, θέατρο και περιοδικές εκθέσεις. Ενδιαφέρον είναι να επισκεφθείτε και το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου.

Στη συνέχεια θα διασχίσουμε την Ιερά οδό που ήταν κατά την αρχαιότητα ο δρόμος που ένωνε την πόλη των Αθηνών με Ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα και το Θριάσιο Πεδίο, στο οποίο μία φορά το χρόνο τελούνταν τα περίφημα Ελευσίνια μυστήρια. Είχε μήκος 22 χιλιόμετρα. Στο μεγαλύτερο τμήμα της ακολουθούσε την πορεία της σημερινής Ιεράς Οδού, ξεκινούσε από την Ιερά Πύλη (πίσω από τον Κεραμεικό) και διέσχιζε την περιοχή μεταξύ του Όρους Αιγάλεω και του Ποικίλου Όρους. Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι η Ιερά Οδός (διάσπαρτη από Ιερά και εργαστήρια, ενώ έχουν ανακαλυφθεί και παρόδια νεκροταφεία) αποτελούσε χώρο συγκέντρωσης πεζοπόρων προσκυνητών (αποκλειστικά άνδρες σύμφωνα με την παράδοση) που κατά την μετάβασή τους προς την περιοχή της Ελευσίνας αντάλλασσαν σκωπτικά πειράγματα, γνωστά και ως «γεφυρισμοί».

Η λατρεία της θεάς Δήμητρας στους χώρους της Ελευσίνας, ξεκίνησε περίπου τον 11ο π.Χ. αιώνα και από τον 8ο αιώνα π.Χ. και έπειτα καθιερώθηκαν επίσημα τα Μεγάλα Ελευσίνια Μυστήρια. Τα Ελευσίνια Μυστήρια ασκούν μια καταλυτική γοητεία, ίσως γιατί ένα μέρος τους παραμένει ως σήμερα άγνωστο, ίσως γιατί σχετίζονται με την αθανασία της ψυχής, που συμβολικά παριστάνεται με ένα στάχυ από στάρι το οποίο παρουσιαζόταν σε μια στιγμή κορύφωσης των μυστηρίων. Όλα ξεκινούν από τον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης, της Κόρης της Δήμητρας που μάζευε αμέριμνη λουλούδια όταν ξαφνικά άνοιξε η γη και εμφανίστηκε ο Πλούτωνας που αρπάζοντάς τη πάνω στο άρμα του κατέβηκε μαζί της στα βάθη της γης. Όταν η Δήμητρα ανακάλυψε ότι η κόρη της είχε εξαφανιστεί άρχισε να την αναζητά παντού. Για εννιά μερόνυχτα ούτε έτρωγε, ούτε έπινε, ούτε λουζόταν παρά με αναμμένες δάδες τριγύριζε ψάχνοντας να τη βρει. Στο μεταξύ, λόγω του πένθους της για την κόρη της, καταράστηκε τη γη να μην καρπίζει κάνοντας θεούς κι ανθρώπους να υποφέρουν. Στο τέλος, με την παρέμβαση του Δία, ο Πλούτωνας επιτρέπει στην Περσεφόνη να επιστρέψει στη μητέρα της αλλά πριν φύγει από τον Άδη της προσφέρει ένα ρόδι. Εκείνη έφαγε μόνο λίγα σπόρια και χωρίς να το ξέρει ο χρόνος της μοιράστηκε μεταξύ της μητέρας της και του συζύγου της, του θεού του κάτω κόσμου. Η Δήμητρα, χαρούμενη για την επιστροφή της Κόρης της επιτρέπει στη γη να ξανακαρπίσει. Επειδή δε η επιστροφή της Περσεφόνης έγινε στην Ελευσίνα – απ’ όπου προέρχεται και το όνομα της πόλης ετυμολογούμενο από το έλευσις – η Δήμητρα χάρισε στους βασιλείς της Ελευσίνας και κατ΄επέκταση στην ανθρωπότητα δύο μεγάλα αγαθά: πρώτα μας έμαθε να καλλιεργούμε τη γη, γνώση στην οποία χρωστάμε τη μετάβασή μας από τη ζωώδη στην ανθρώπινη ζωή, και δεύτερο τις τελετές των Ελευσίνιων Μυστηρίων που μας κάνουν να βλέπουμε με χαρούμενη ελπίδα το τέλος της ζωής και τη συνέχεια της πέρα από το θάνατο.

Κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ., με τη επικράτηση του χριστιανισμού, τα Ιερά της Ελευσίνας παρήκμασαν και το 395 μ.Χ. λεηλατήθηκαν από τους Βησιγότθους του Αλάριχου. Η χρήση της Ιεράς Οδού όμως συνεχίστηκε επί πολλούς αιώνες αργότερα, καθώς ο δρόμος εξυπηρετούσε τη σύνδεση του οικισμού της Ελευσίνας και των γύρω χωριών με την Αθήνα.

Επάνω στην Ιερά Οδό, ήδη από το 1887, δημιουργήθηκε το Δρομοκαΐτειο Ίδρυμα από τον ευεργέτη Γ. Δρομοκαΐτη. Στη συνέχεια, μετά τη μικρασιατική καταστροφή, με μέτωπο σχεδόν επί της Ιεράς Οδού, δημιουργήθηκε ο oικισμός των Νεοφωκαέων Προσφύγων. Εκεί υπάρχει και ιερός ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, που βρίσκεται σχεδόν επί της Ιεράς Οδού, στη συμβολή με τις οδούς Ηλία Βενέζη και Καραολή & Δημητρίου.

Ακολουθώντας την Ιερά Οδό συναντάμε τον Διομήδειο Kήπο, τον Bοτανικό Kήπο του Πανεπιστημίου Αθηνών, έκτασης 1.500 στρεμμάτων, που εκτός του ότι έχει εκπαιδευτική αξία, αποτελεί πολύτιμο πνεύμονα πρασίνου για την πόλη. Δίπλα στον κήπο και παραπλεύρως της Ιεράς Οδού, στις παρυφές του όρους Αιγάλεω, έχει κτιστεί η βυζαντινή Μονή Δαφνίου. Σύμφωνα με τον Παυσανία, στη συγκεκριμένη περιοχή βρισκόταν και το αρχαίο ιερό του Δαφναίου ή Δαφνίου Απόλλωνα. Το μοναστήρι προστατεύεται από ιδιαίτερα εντυπωσιακό, οχυρωμένο με πύργους και επάλξεις τετράγωνο περίβολο, με δύο πύλες εισόδου, στην ανατολική και τη δυτική πλευρά. Το καθολικό της μονής χρονολογείται στον 11ο αιώνα και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του οκταγωνικού σταυροειδούς ναού. Η εντυπωσιακή αρχιτεκτονική της και η ιδιαίτερη ψηφιδωτή διακόσμηση του ναού της μονής, την καθιστούν ένα από τα πλέον εξαιρετικά μνημεία της βυζαντινής τέχνης. Στο καθολικό της μονής σώζονται ψηφιδωτά, τα καλύτερα διατηρημένα της πρώτης περιόδου (Δυναστεία Κομνηνών, 1100 περίπου), που αντιπροσωπεύεται από την αυστηρή και ιερατική απεικόνιση του Παντοκράτορα Χριστού στο εσωτερικό του τρούλου, κύριο χαρακτηριστικό της Μακεδονικής εποχής. Η μονή Δαφνίου από το 1990 αποτελεί μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO.

Στη συνέχεια επισκεπτόμαστε το ιερό της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά όπου ένα εξαιρετικά καλοδιατηρημένο μέρος της Ιεράς Οδού, περίπου 200 μέτρων, έχει ανασκαφεί κοντά του, στο οποίο έχουν διατηρηθεί μέχρι και σήμερα αυλακιές-αποτυπώματα από τις ρόδες των διερχόμενων αρμάτων και αμαξιών. Το ιερό της Αφροδίτης βρίσκεται στη μέση περίπου της πορείας προς την Ελευσίνα και ήταν σε χρήση από την κλασική έως και τη ρωμαϊκή περίοδο. Από το σημείο αυτό έως την Ελευσίνα έχουν αποκαλυφθεί πολλαπλά μικρότερα τμήματα. Καθ’ όλο το μήκος της Ιεράς Οδού μπορούσε κανείς να διακρίνει ταφικά μνημεία διακεκριμένων και ευκατάστατων πολιτών αλλά και αρκετά νεκροταφεία με ταπεινότερους τάφους. Ήταν πολύ σύνηθες σε όλες τις ελληνικές πόλεις να χρησιμοποιούνται οι παρόδιες περιοχές για τάφους, ώστε οι νεκροί να βρίσκονται εκτός των τειχών αλλά σε σημεία προσιτά, για να είναι οι τάφοι ορατοί από όλους. Κατά μήκος της οδού υπήρχαν μικρά ιερά και ναοί, όπου γινόταν στάσεις για τελετουργίες κατά την ελευσινιακή πορεία από του πιστούς αλλά παράλληλα εξασφάλιζαν και την ξεκούραση των ταξιδευτών

Αφού περάσουμε από την βιομηχανική περιοχή του Ασπρόπυργου ολοκληρώνουμε την περιήγηση στην Ιερά Οδό καταλήγοντας στον σπουδαίο Αρχαιολογικό Χώρο Ελευσίνας. Το Ιερό της Ελευσίνας υπήρξε για αιώνες ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά κέντρα της αρχαιότητας. Στον χώρο του αναπτύχθηκε η λατρεία της θεάς Δήμητρας και της Κόρης της, Περσεφόνης, που σχετίζεται με την καλλιέργεια της γης, τη βλάστηση, τη γονιμότητα καθώς και την αναγέννηση της φύσης και της ζωής. Ο οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος εκτείνεται σήμερα στα πρανή του λόφου της αρχαίας ακρόπολης, πάνω στην οποία δεσπόζει η μικρή εκκλησία της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας.

Η περιήγηση στα μνημεία ξεκινά από την Αυλή όπου συγκεντρώνονταν οι πιστοί κατά την άφιξή τους στο Ιερό. Στο βόρειο άκρο της κατέληγε η Ιερά Οδός. Η Πομπική Οδός αποτελούσε τη συνέχεια της Ιεράς Οδού εντός του Ιερού, και οδηγούσε από τα Μικρά Προπύλαια στο Τελεστήριο. Στους ρωμαϊκούς χρόνους ο δρόμος αυτός επιστρώθηκε με μαρμάρινες πλάκες. Δεξιά και αριστερά της οδού υπήρχαν βάθρα που έφεραν αγάλματα και άλλα αφιερώματα, καθώς και μία βαθμιδωτή εξέδρα λαξευμένη στον βράχο, όπου οι πιστοί παρακολουθούσαν κάποια από τα «δρώμενα» των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Στο τέλος της Πομπικής Οδού βρίσκεται το Τελεστήριο, όπου γίνονταν οι λατρευτικές τελετές. Τα αρχαιότερα λείψανα χρονολογούνται στη Μυκηναϊκή εποχή και ανήκουν σε ένα ορθογώνιο μεγαρόσχημο οικοδόμημα. Στην ίδια θέση, στο β΄ μισό του 6ου αιώνα π.Χ., κατασκευάζεται μία σχεδόν τετράγωνη αίθουσα με τρεις εισόδους και βαθμιδωτές εξέδρες. Στους κλασικούς χρόνους αυξάνεται το μέγεθος της αίθουσας που υπολογίζεται ότι χωρούσε 5.000 όρθιους θεατές. Στο κέντρο περίπου υπήρχε το «Ανάκτορο» και ο θρόνος του Ιεροφάντη. Στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., στην ανατολική πρόσοψη προστέθηκε μία στοά δωρικού ρυθμού με μαρμάρινους κίονες (Φιλώνειος Στοά).

Τα Μεγάλα Προπύλαια είναι η μεγαλόπρεπη είσοδος που κατασκευάστηκε στους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους, όριζε τη νότια πλευρά της Αυλής και ήταν πιστό σχεδόν αντίγραφο του κεντρικού τμήματος των Προπυλαίων της Ακρόπολης. Αποτελείται από δύο πρόπυλα με έξι δωρικούς κίονες στην πρόσοψη, καθώς και μία στοά, στον διαμήκη άξονα, με έξι ιωνικούς κίονες. Το αέτωμα της βόρειας πρόσοψης ήταν διακοσμημένο στο τύμπανο με ανάγλυφη προτομή αυτοκράτορα που απεικονίζει, πιθανότατα, τον Μάρκο Αυρήλιο, στον οποίο αποδίδεται η ολοκλήρωση του οικοδομήματος. Μια στοά σχήματος Γ όριζε τη δυτική και τη βόρεια πλευρά της Αυλής μέχρι την Ιερά Οδό, ενώ μία μικρότερη στοά έκλεινε την αυλή στην ανατολική πλευρά. Δίπλα στη μικρότερη στοά είχε κτισθεί Kρήνη. Από το οικοδόμημα αυτό, του 2ου αιώνα μ.Χ., σώζεται ο πυθμένας της δεξαμενής σε σχήμα Π καθώς και το κρηπίδωμα από λευκό μάρμαρο με οκτώ λεκανοειδείς κοιλότητες στις οποίες έπεφτε το νερό από οκτώ κρουνούς. Στο μέσο περίπου της Aυλής σώζεται η κρηπίδα του ρωμαϊκού ναού της Προπυλαίας Αρτέμιδας και του Πατρός Ποσειδώνος, τα κατάλοιπα δύο βωμών που ήταν αφιερωμένοι σε αυτούς, καθώς και υπολείμματα βάθρου για το άγαλμα του Ποσειδώνα. Στη βοηθητική περιοχή του Ιερού, ανήκουν ο Οίκος των Κηρύκων, μια υπόγεια δεξαμενή ρωμαϊκών χρόνων και οι σιροί, αποθήκες στις οποίες συγκεντρώνονταν οι «απαρχές», οι πρώτοι καρποί της αγροτικής παραγωγής που όλες οι πόλεις πρόσφεραν φόρο σε είδος.

Εντός του αρχαιολογικού χώρου βρίσκεται το Αρχαιολογικό Μουσείο, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ιωάννη Μούσση, που ολοκληρώθηκε το 1890. Σε αυτό φιλοξενούνται σημαντικά ευρήματα από τις ανασκαφές στο Ιερό και τα νεκροταφεία της αρχαίας πόλης της Ελευσίνας.

Υστέρα από την περιήγηση στον αρχαιολογικό χώρο και το μουσείο, η διαδρομή ολοκληρώνεται με επίσκεψη στην πόλη της Ελευσίνας, που αποτέλεσε πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης το 2023, με το καλαίσθητα διαμορφωμένο σύστημα πεζοδρόμων, τα πολλά διατηρητέα κτήρια και τα όμορφα και εξυπηρετικά μαγαζιά εστίασης.