Ελαιώνες της Αττικής

Η Ελιά, το ιερό δένδρο της Αθήνας, με προστάτιδα τη θεά Αθηνά, η οποία δώρισε το δέντρο και τον καρπό στην πόλη της Αθήνας παντοτινό σύμβολο της σοφίας, της ειρήνης, της γαλήνης και του πολιτισμού, προφανώς και καλλιεργούνταν σε μεγάλες εκτάσεις στην Αρχαία Αθήνα και στην Αττική γενικότερα. Συνδέθηκε με την ακμή και την οικιστική της εξέλιξη. Εξυμνήθηκε από τον Ηρόδοτο και τον Σοφοκλή και η ιερότητα του δένδρου δημιούργησε μια μυστική σύνδεση μεταξύ θεών και ανθρώπων. Οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι το άλσος του Ελαιώνα ανέδιδε έντονη ιερότητα. Για τον λόγο αυτόν στην αρχαία Αθήνα οι εμπρησμοί και οι καταστροφές στον Ελαιώνα καταδικάζονταν. Η γη ανήκε στους κατοίκους, ενώ τα ελαιόδεντρα ήταν ιδιοκτησία του κράτους και σε περίπτωση που κάποιος παρανομούσε εις βάρος των ιερών δέντρων, τότε δικαζόταν στο ανώτατο δικαστικό όργανο, τον Άρειο Πάγο. Επίσης, η φύτευση ενός δέντρου ήταν μια ιερή κίνηση, καθώς ισοδυναμούσε με το να χτιστεί ένας ναός και αποτελούσε ύψιστη ιεροπραξία. Σχετικές διατάξεις απαντώνται στη νομοθεσία του Σόλωνα. Η δε περιοχή του Ελαιώνα, η ονομασία της οποίας διατηρείται και σήμερα, υπαγόταν στον αρχαίο αττικό δήμο των Λακιαδών, μέσα από τον οποίο περνούσε και η πανάρχαια Ιερά Οδός. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η ελιά δεν έχασε την ιερότητά της στο πέρασμα των αιώνων. Ακόμη και σήμερα, το λάδι εκπροσωπεί την αγιότητα. Ο χριστιανισμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την ελιά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο ελαιώνας των Μεγάρων, όπου διατηρούνται ακόμη τα βυζαντινά εκκλησάκια του Ελαιώνα που αντίκρισαν στο ταξίδι τους οι περιηγητές του 17ου αι. Ξεχωρίζουν οι ναοί της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, του Αγίου Αθανασίου και του Αγίου Γεωργίου και ακολουθούν το τρίκογχο εκκλησάκι της Αγίας Βαρβάρας, που ενσωματώθηκε στη σύγχρονη Μονή Αγίου Νεκταρίου και Αγίας Βαρβάρας, αποτελώντας το Καθολικό της, και οι ναοί του Αγίου Νικολάου στις «Άκρες» και του Αγίου Στεφάνου. (Σχετ. φωτογραφία από Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής). Το ουσιαστικό τέλος του ελαιώνα της Αθήνας, που στην ακμή του ξεπέρναγε τα 150.000 δέντρα, ήρθε από τους εμπρησμούς κατά την πολιορκία της Αθήνας από τον Τούρκο στρατηγό Κιουταχή το 1826. Παράλληλα όμως με την πόλη της Αθήνας, στην ίδια περίοδο, ένας τεράστιος ελαιώνας είχε αναπτυχθεί περιμετρικά στην Ανατολική και Δυτική Αττική, καθώς και στα νησιά του Αργοσαρωνικού, ο οποίος παραμένει αναλλοίωτος μέχρι και σήμερα. Περιοχές με εκτεταμένες καλλιέργειες ελιάς συναντάμε στην Ανατολική Αττική, από τα Καλύβια Θορικού και τη Βάρη, σε Γραμματικό, Παιανία, Κορωπί, Κερατέα, Ραφήνα, Μαρκόπουλο, Βραυρώνα, Σπάτα, βορειοανατολικά στον Αυλώνα, Συκάμινο και Ωρωπό και στη Δυτική Αττική στα Μέγαρα, στην Ελευσίνα και στη Μάνδρα. Τέλος στα νησιά της Σαλαμίνας, Αίγινας, Πόρου και Κυθήρων, ενώ η καλλιέργειά της συνεχίζεται και στη χερσόνησο της Τροιζηνίας. Χαρακτηριστικό στοιχείο της μακραίωνης παράδοσης της καλλιέργειας της ελιάς στην Ανατολή Αττική αποτελεί το ελαιοτριβείο και οι ληνοί (πατητήρια) που έχουν αποκαλυφθεί στην αρχαιολογική θέση «Ρωμαϊκό Βαλανείο της Ραφήνας», που δείχνει ότι πρόκειται για μια αγροτο-βιοτεχνική εγκατάσταση της ύστερης αρχαιότητας, που φτάνει έως τον 6ο αιώνα μ.Χ. περίπου. *Οι φωτογραφίες και ο γεωγραφικός προσδιορισμός που δίνονται για το σημείο είναι ενδεικτικά, καθώς εκτάσεις ελαιώνων συναντώνται σε διάφορες περιοχές της Αττικής, όπως αναφέρεται στο κείμενο.