Ιερά Μονή Εισοδίων της Θεοτόκου (Μονή Καισαριανής)

Στη δυτική πλαγιά του Υμηττού, κρυμμένη σε κατάφυτη, ειδυλλιακή κοιλάδα, βρίσκεται η ιερά μονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, γνωστή ως Μονή Καισαριανής, ονομασία που αναφέρεται πρώτη φορά στις αρχές του 13ου αιώνα, αλλά η προέλευσή της παραμένει ανεξακρίβωτη. Στις πηγές αναφέρεται ακόμα ως Κυριανή ή Σάνκτα Συργιανή. Το πρώτο χριστιανικό κέντρο ιδρύθηκε μεταξύ του 5ου και 6ου αιώνα, νοτιοδυτικότερα κοντά στον λόφο του «Κοιμητηρίου των Πατέρων» ή Φραγκομονάστηρο. Μεταφέρθηκε στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα τον 11ο αι., όπου και σώζονται ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής και ναού μεταβατικού τύπου 10ου αι. Την περίοδο της Φραγκοκρατίας κτίστηκε εκεί ο ναός του Αγίου Μάρκου ή Φραγκομονάστηρο και το 17ο αι. ο ναός των Ταξιαρχών. Η μονή Καισαριανής υπήρξε, για πολλά χρόνια, οικονομικά εύρωστη και διέθετε αξιόλογη βιβλιοθήκη. Το 1833 διαλύθηκε με διάταγμα της Αντιβασιλείας του Όθωνα. Το μοναστηριακό συγκρότημα περιβάλλεται από υψηλό περίβολο, με δύο πύλες, ανατολικά και δυτικά. Έξω από την ανατολική πύλη υπάρχει η πηγή της Κριοκεφαλής, γνωστή και ως πηγή του Κριού ή Κοτς Μπασί, ονομασία που οφείλεται στην αρχαϊκή υδρορρόη που ομοιάζει με κεφάλι κριού. Από τη βυζαντινή περίοδο διατηρούνται το καθολικό, δηλαδή ο κυρίως ναός, και ο λουτρώνας, που ανάγονται στα τέλη του 11ου-αρχές 12ου αι. Το καθολικό, αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς, εγγεγραμμένου ναού και φέρει τοιχογραφίες του 18ου αι. Ο νάρθηκας αποτελεί προσθήκη του 17ου αι. και οι σύγχρονες τοιχογραφίες του είναι έργο του Πελοποννήσιου ζωγράφου Ιωάννη Ύπατου. Την ίδια εποχή προστέθηκε, στα νότια, το παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου. Η παλαιότερη σωζόμενη τοιχογραφία με μορφή Θεοτόκου Δεομένης, 14ου αι., βρίσκεται εξωτερικά του καθολικού και είναι ορατή από το εσωτερικό του παρεκκλησίου. Ο λουτρώνας της μονής, νότια του καθολικού, είναι τρουλαίος, κτισμένος με πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Στους μεταβυζαντινούς χρόνους ενσωματώθηκε σε ένα κτιριακό σύμπλεγμα διαφόρων κατασκευαστικών φάσεων και τμήμα του λειτούργησε ως ελαιοτριβείο. Δυτικά του καθολικού βρίσκεται το μεταβυζαντινό συγκρότημα της τράπεζας, ενώ στη θέση του, ακολουθώντας τον ίδιο άξονα, έχουν βρεθεί και ίχνη παλαιότερης τράπεζας. Τα μεταβυζαντινά κελιά, χώροι διαμονής των μοναχών, αναπτύσσονται στη νότια πλευρά του περιβόλου. Διαμορφώνεται μία κύρια, διώροφη σήμερα, πτέρυγα που διαχωρίζεται από τριώροφο κτίσμα, γνωστό ως Πύργος των Μπενιζέλων. Η μονή είναι αρχαιολογικός χώρος υπαγόμενος στο Υπουργείο Πολιτισμού.