Στοά Ελευθερίου Διός

Η Στοά του Ελευθερίου Διός είναι το πρωιμότερο μνημειακό λατρευτικό κτίριο που οικοδομήθηκε στην Αγορά κατά την Κλασική περίοδο. Δέσποζε στην ανατολική πλευρά της και εκτός από τη θρησκευτική του χρήση ήταν και σημείο συνάντησης και ψυχαγωγίας των Αθηναίων. Πιθανόν να στέγαζε και κάποιους κρατικούς αξιωματούχους, όπως οι θεσμοθέτες, άρχοντες με αρμοδιότητες νομικές και δικαστικές. Ένα τμήμα του κτιρίου αποκαλύφθηκε και ανασκάφηκε πρόχειρα το 1891, όταν χτίστηκε ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος Αθηνών-Πειραιώς. Είναι το πρώτο κτίριο που ήρθε στο φως από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών το 1931. Σώζονται αρκετά τμήματα του κτιρίου, ώστε να διαμορφωθεί πλήρης εικόνα του σχεδίου του. Σήμερα η περιοχή της πλατείας έχει ισοπεδωθεί πλήρως, ώστε να αποτυπώνει την εικόνα του σχεδίου του αρχικού κτιρίου. Μπροστά από τη Στοά, 25 μ. περίπου ανατολικά, επί του αρχαίου δρόμου που διατρέχει τη δυτική πλευρά της Αγοράς, βρέθηκε βωμός που προφανώς ανήκει στη λατρεία του Διός Ελευθερίου/Σωτήρος. Ο βωμός καλυπτόταν με ορθοστάτες που πιθανόν ήταν από πεντελικό μάρμαρο (όπως αποδεικνύουν τα απολεπισμένα θραύσματα που βρέθηκαν γύρω και προέρχονται από τις εργασίες κατασκευής). Ενδέχεται να βρισκόταν εκεί από τα Αρχαϊκά χρόνια, να επέζησε της εκτεταμένης περσικής καταστροφής της Αγοράς και να ήταν σε χρήση για αρκετούς αιώνες έως ότου, προφανώς την περίοδο που έγιναν εκτεταμένες εργασίες και στη στοά (ύστερος 1ος αι. π.Χ. - πρώιμος 1ος αι. μ.Χ.), αντικαταστάθηκε από ένα πιο μνημειακό οικοδόμημα. Πιθανόν να υπήρχαν βαθμίδες στη δυτική πλευρά του μνημείου, όπως ήταν η συνήθεια στους βωμούς της εποχής. Ο Παυσανίας, όταν επισκέφθηκε το κτίριο, αναφέρεται μόνο στα έργα τέχνης που είδε εκεί. Περιγράφει τις εικόνες των δώδεκα θεών και των Θησέα, Δήμου και Δημοκρατίας, που κοσμούσαν τους τοίχους της στοάς, καθώς και στη μάχη της Μαντίνειας, που είχε ζωγραφίσει ο Ευφράνωρ. Μεταξύ των πτερύγων βρέθηκαν βάσεις από τέσσερα αγάλματα, τα οποία περιγράφει ο Παυσανίας: το άγαλμα του Κόνωνα και του γιου του Τιμοθέου, το άγαλμα του βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα (πρώιμος 4ος αι. π.Χ. και οι τρεις), το άγαλμα του Αδριανού και το άγαλμα του Ελευθερίου Διός. Το άγαλμα του τελευταίου τοποθετείται στην τρίτη βάση από τα βόρεια, που ήταν κυκλική με διάμετρο 4,20 μ. Η τέταρτη και νοτιότερη βάση είχε σχήμα εξέδρας. Πιθανόν το άγαλμα να ταυτίζεται με τον κορμό στρατιώτη από πεντελικό μάρμαρο που εντοπίστηκε στο νότιο τμήμα του μεγάλου αγωγού. Ο Παυσανίας αναφέρει, σε δύο περιπτώσεις, την πρακτική να ανατίθενται στον ναό οι ασπίδες των ηρωικώς πεσόντων στη μάχη. Και τα δύο γεγονότα αφορούν επεισόδια των αρχών του 3ου αι. π.Χ. (μάχη κατά της μακεδονικής φρουράς της πόλης το 287/286 π.Χ. και πόλεμος των Γαλατών το 279 π.Χ. αντίστοιχα). Οι ασπίδες αυτές, που ενδεχομένως να διακοσμούσαν την πρόσοψη του κτιρίου, αφαιρέθηκαν από τους άνδρες του Σύλλα το 86 π.Χ. Κατά την Πρώιμη Αυτοκρατορική περίοδο (ύστερος 1ος αι. π.Χ. - πρώιμος 1ος αι. μ.Χ.), το δάπεδο της στοάς στρώθηκε με μαρμάρινες πλάκες, οι οποίες όμως απομακρύνθηκαν κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο (5ος αι. μ.Χ.), μετά την καταστροφή του κτιρίου.