Σημαντικά μνημεία και έργα τέχνης στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών

Το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών δεν είναι απλώς ένα ταφικό σημείο εντός πόλης, αλλά μπορεί κανείς να πει, πως πρόκειται πλέον για έναν μνημειακό χώρο στο σύνολό του. Για πολλούς, αποτελεί την σημαντικότερη υπαίθρια γλυπτοθήκη της χώρας και όχι αδίκως, καθώς φιλοξενεί, ήδη από τον 19ο αιώνα, ταφικά μνημεία πραγματικά έργα τέχνης.

Ένα από τα πρώτα εξ αυτών, καθώς εισέρχεται κανείς στον χώρο, είναι το επονομαζόμενο γλυπτό του Γιαννούλη Χαλεπά, η «Ωραία Κοιμωμένη». Το έργο κοσμεί τον τάφο της Σοφίας Αφεντάκη, κόρη του πλούσιου εμπόρου Κωνσταντίνου Αφεντάκη. Γύρω από τον θάνατο της νεαρής Σοφίας, η οποία απεβίωσε σε ηλικία μόλις 19 ετών, πιθανότατα από φυματίωση, δημιουργήθηκαν διάφοροι αστικοί μύθοι, ένας εκ των οποίων αναφέρει πως η νεαρή Σοφία είχε ερωτευτεί έναν Ιταλό τενόρο. Καθώς κάτι τέτοιο δεν το ενέκρινε ο πατέρας της, εκείνη αποφάσισε, σαν άλλη Ιουλιέτα, να τερματίσει τη ζωή της πίνοντας δηλητήριο.

Στον νεαρό Γιαννούλη Χαλεπά που μόλις είχε γυρίσει από τις σπουδές του στο Μόναχο, απευθύνθηκαν οι συγγενείς της Σοφίας ζητώντας του να φιλοτεχνήσει ένα έργο για τον τάφο της. Το αποτέλεσμα έμελλε να μαγέψει ολόκληρη την Αθήνα, που επισκεπτόταν το σημείο για να θαυμάσει την εκφραστικότητα του προσώπου και του σώματος της «Ωραίας Κοιμωμένης», όπως την ονόμασαν μετέπειτα.

Στα δεξιά της εισόδου, βρίσκεται ακόμη ένα πολύ σημαντικό έργο, η «Μάνα της Κατοχής», το οποίο είναι φτιαγμένο από χαλκό και παρουσιάζει μια αποστεωμένη γυναίκα να κείτεται νεκρή πάνω σ’ ένα βράχο, μ’ ένα μωρό να προσπαθεί να θηλάσει από το στέρνο της. Αν και δεν αποτελεί κάποιο ταφικό μνημείο, έχει τοποθετηθεί εκεί εις μνήμην όλων των γυναικών και των ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους από την πείνα και τις κακουχίες στην κατοχική Αθήνα. Το έργο είναι δημιούργημα του Κώστα Βαλσάμη, ενός από τους καλύτερους γλύπτες της γενιάς του.

Στην αρχή του Α’ Νεκροταφείου Αθηνών, σε υπερυψωμένο σημείο, βρίσκεται και ο τάφος του Ερρίκου Σλήμαν, του Γερμανού πρωτοπόρου στον τομέα της αρχαιολογίας, ο οποίος ανέσκαψε την αρχαία Τροία και τις Μυκήνες. Το μνημείο φιλοτέχνησε ο Ερνέστος Τσίλλερ, ο Γερμανός επίσης αρχιτέκτονας μερικών από τα πιο όμορφα και εντυπωσιακά νεοκλασικά κτίρια της Αθήνας, όπως αυτά της Αθηναϊκής Τριλογίας – Εθνική Βιβλιοθήκη, Προπύλαια και Ακαδημία. Το έργο αποτελεί αντίγραφο δωρικού ναού και οι παραστάσεις που κοσμούν τη βάση του απεικονίζουν σκηνές από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, ενώ τα γλυπτά του τάφου αποτελούν έργα του Γεωργίου Ξενάκη.

Δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Λαζάρου, βρίσκεται ένα από τα μεγαλύτερα ταφικά μνημεία της Ελλάδας. Είναι έργο των Τηνίων γλυπτών Γεώργιου και Λάζαρου Φυτάλη, και αποτελεί τον ανδριάντα του Μιχαήλ Τοσίτσα, ενός εκ των σημαντικότερων ευεργετών του ελληνικού κράτους. Το άγαλμα είναι φτιαγμένο σε φυσικό μέγεθος και βρίσκεται τοποθετημένο σε ψηλή βάση, η οποία κοσμείται από ένα αρχαιοπρεπές ανάγλυφο με τέσσερις γυναικείες μορφές, προσωποποιήσεις των πόλεων Αθήνας, της Αλεξάνδρειας, του Μετσόβου και ίσως της Θεσσαλονίκης, να θρηνούν γύρω από την τεφροδόχο.

Το «Πενθούν Πνεύμα», όπως αλλιώς ονομάζεται ο άγγελος του θανάτου, σύμβολο της θλίψης και του πένθους, σωριασμένο πάνω στον τάφο να θρηνεί τον νεκρό, είναι επίσης ένα από τα πιο όμορφα και εντυπωσιακά γλυπτά του νεκροταφείου. Κοσμεί τον τάφο της οικογένειας Κουμέλη και αποτελεί δημιούργημα του Ιωάννη Βιτσάρη, ενός από τους σημαντικότερους γλύπτες του 19ου αιώνα.

Στον χώρο του νεκροταφείου ξεχωρίζει κανείς το έργο σύγχρονης τέχνης του Γιάννη Παρμακέλη με τίτλο «Μάρτυρες και Θύματα», που κοσμεί τον τάφο της οικογένειας του Νίκου και της Αικατερίνης Γουλανδρή. Σε αυτό, απεικονίζεται μια ανδρική φιγούρα να μετεωρεί στον αέρα, με την οποία ο καλλιτέχνης θέλει να αποτίσει έναν φόρο τιμής σ’ όλους τους άγνωστους ανθρώπους, που χωρίς να υπολογίσουν το κόστος και τον κίνδυνο, συνέβαλαν τα μέγιστα στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού.

Στον κεντρικό διάδρομο του Α’ νεκροταφείου Αθηνών, ο οποίος ενώνει την πλατεία των Αγίων Θεοδώρων και την εκκλησία του Αγίου Λαζάρου και αποτελεί και τον πρωταρχικό ταφικό πυρήνα του, βρίσκονται μερικά από τα πιο ιστορικά σημαντικά μνημεία. Εδώ είναι, μεταξύ άλλων, οι τάφοι αγωνιστών του 1821, όπως του Κεφαλλονίτη Ανδρέα Μεταξά, ο οποίος διετέλεσε πρωθυπουργός της Ελλάδας από το 1843 έως το 1844. Ο οικογενειακός τάφος επίσης, ενός ακόμη αγωνιστή της επανάστασης και μετέπειτα πρωθυπουργού της Ελλάδας, αυτός του Κωνσταντίνου Κανάρη, τον οποίον δεν κοσμούν ιδιαίτερα γλυπτά, αλλά διέπεται από μία απλότητα και το ναυτικό σύμβολο του ναυάρχου. Στην ίδια αισθητική είναι και οι τάφοι του Εμμανουήλ Ξάνθου και του Οδυσσέα Ανδρούτσου.

Στον αντίποδα ωστόσο, βρίσκεται ένα από τα πιο επιβλητικά μνημεία του τμήματος, αυτό του Στρατηγού Μακρυγιάννη, με την προτομή του ίδιου να δεσπόζει μπροστά από την μικρογραφία ενός αρχαιοελληνικού ναού. Το κενοτάφιο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη αποτελεί επίσης τοπόσημο για το Α’ νεκροταφείο. Το σημείο που ήταν άλλοτε ο τάφος του μεγάλου αγωνιστή της Επανάστασης, κοσμεί η προτομή του και βρίσκονται ενταφιασμένα πλέον τα μέλη της οικογένειάς του. Πίσω ακριβώς από το μνημείο, βρίσκεται και ο τάφος του Νικηταρά, όπως έμεινε γνωστός στην ιστορία ο αγωνιστής Νικήτας Σταματελόπουλος, τελευταία επιθυμία του οποίου ήταν να ταφεί δίπλα στον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη.

Απέναντι, βρίσκεται ένα ιδιαίτερο ταφικό μνημείο, το οποίο κοσμείται από μία μαρμάρινη απομίμηση σαρκοφάγου και ανήκει στον ιατρό και πολιτικό Γεώργιο Γλαράκη, με εισήγηση του οποίου καθιερώθηκε το 1838 ο ετήσιος εορτασμός της 25ης Μαρτίου ως εθνικής επετείου της επανάστασης του 1821. Στον ίδιο διάδρομο, είναι και ο τάφος με την προτομή ακόμη ενός ιατρού, του Γερμανού Φιλέλληνα Ερρίκου Τράιμπερ, στα χέρια του οποίου αναφέρεται πως άφησε την τελευταία του πνοή ο επαναστάτης και αρματολός Γεώργιος Καραϊσκάκης, ενώ αργότερα εκείνος ήταν επίσης που γνωμάτευσε τον θάνατο του Ιωάννη Καποδίστρια και ανέλαβε την ταρίχευσή του.

Με μία επίσκεψη στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, μπορεί κανείς να περιηγηθεί σε μονοπάτια Τέχνης και Ιστορίας και να ανακαλύψει σπουδαία γλυπτά και ταφικά μνημεία. Ως ένα από τα πιο σημαντικά αξιοθέατα της Αττικής, παραμένει σταθερά ένας τόπος που εκπέμπει μία επιβλητική ενέργεια, προσφέροντας σε κάθε γωνιά του νήματα διηγήσεων για τα ιστορικά και σημαίνοντα πρόσωπα της χώρας.